نور خورشید از دو قسمت مرئی و نامرئی تشکیل شده است که سهم هرکدام از کل تابش این گوی آتشین ۵۰% است.نور نامرئی به دو قسمت مادون قرمز و ماورا بنفش تقسیم می شود که اشعه ماورا بنفش نیز بر اساس طول موج به سه گروه A ،B و C تقشیم می شود.
گرچه اشعه مادون قرمز نیز برای بدن مضر است اما متهم اصلی در آسیبهای ناشی از نور آفتاب اشعه ماورا بنفش است که علی رغم اینکه درصد کمی از اشعه خورشید را تشکیل می دهد بیشترین ضرر را برای بدن دارد.
اشعه فرا بنفش بر اساس طول موج به سه نوع A,B,C تقسیم می شود:
UVA: این نوع طول موج و نفوذ بیشتری دارد و از شیشه ها می گذرد .و مقدار آن تقریبا ۲۰ برابر نوع B است.بیشتر باعث برنزه شدن و کمتر باعث سوختگی و قر مزی میشود اما باعث افزایش تاثیر سرطان زایی UVB می شود.
UVB: که باعث آفتاب سوختگی می شود مضر ترین نوع اشعه موجود در جو برای پوست است که بیشترین تابش را در تابستان دارد ، توسط یخ و برف منعکس می شود و توسط شیشه جذب می شود.
UVC: که تقریبا به طور کامل توسط لایه ازن جذب می شود.
هرچه طول موج کمتر باشد اشعه خطرناک تر است.
الف )آسیب های ناشی از نور آفتاب :
پرتوهای آفتاب در پوست و بافتهای بدن نفوذ می کنند و با تشکیل رادیکالهای آزاد اکسیژن باعث آسیب و تخریب سلولها می شوند ادامه این تخریبها در دراز مدت باعث تغیر شکل و گاه سرطانی شدن سلولها می شوند. آسیب های مهم ناشی از آفتاب را می توان اینچنین بیان کرد:
۱) آفتاب سوختگی
۲) چین و چروک و پیری پوست
۳) ایجاد و تسهیل ابتلا به سرطانهای پوست
۴) آسیب به مو
۵) آسیب به چشم
۶) تشدید بعضی از بیماریها
۷) ایجاد گرمازدگی
همانگونه که می بینید مهمترین و خطرناک ترین تاثیر نور خورشید زمینه سازی ایجاد سرطان پوست است .آثار اشعه ماورابنفش بتدریج در مواجهه های کوتاه و مداوم طی زندگی جمع شده وباعث آسیب دراز مدت بافتهای بدن و افزایش ریسک ابتلا به سرطان می شود. این آسیبها بخصوص برای کسانی که بطور مداوم در معرض مقادیر اندک اشعه قرار دارند بسیار بیشتر است.

عاقبت بی توجهی امروز به مراقبت از پوست در برابر آفتاب مواجهه با سرطان پوست در سالهای بعد است

ب)کوه و آفتاب:
کوهنوردان بسیار بیشتر از افراد عادی در معرض خطرات ناشی از آفتاب قرار دارند.زیرا

• کوهنوردان بابت ماهیت فعالیتشان بسیار بیشتر از افراد عادی در مواجهه با نور آفتاب قرار دارند.
• اشعه ماوراء بنفش در ارتفاعات بیشتر از شهر ها و دامنه ها است و به ازاء هر ۱۰۰۰ متر افزایش ارتفاع این اشعه ۱۰ تا ۱۲ درصد بیشتر می شود.مثلا اشعه ماوراء بنفش در قله دماوند (۵۶۷۲ متر) حدود ۳۰ درصد از گو سفند سرا (۳۰۰۰ متر) بیشتر و ۵۰ درصد از شمال تهران( ۱۷۰۰متر )بیشتر است.
• در شهر ها آلودگیها باعث جذب اشعه ماوراء بنفش می شوند اما هوای پاک تر کوهستان اشعه ماوراء بنفش بیشتری را از خود عبور می دهد.
• وجود برف مانند یک آینه باعث می شود تا اشعه ماوراء بنفش به اطراف منعکس شود.(برف حدود ۸۵ %اشعه ماوراء بنفش را منعکس می کند).

مجموع این عوامل باعث می شوند تا کوهنوردان بسیار بیشتر در معرض خطر باشند و نیاز به مراقبت بیشتری داشته باشند.
اشعه ماوراء بنفش کی و کجا بیشتر است؟

• ساعات میانی روز (ساعت ۱۰ صبح تا ۲ عصر)
• نزدیک خط استوا (عرض جغرافیایی کمتر)
• ارتفاعات
• مجاورت سطوح منعکس کننده (آب- برف و…)
• فصول خاص (تابستان)
• آب و هوای پاک و آفتابی

ج) چه کسانی به اشعه ماوراء بنفش بیشتر حساسند؟

• افرادی که پوست روشن دارند.
• بچه ها (استفاده از ضد آفتاب در ۱۸ سال اول زندگی احتمال ابتلا به سزطان پوست در بزرگسالی را ۷۸ درصد کم می کند)
• افراد مسن
• مصرف کنندگان بعضی داروها(قرصهای ضد بارداری، آنتی بیوتیک ها و هر دارویی که در دستورالعمل آن افزایش حساسیت در برابر نور آفتاب ذکر شده باشد.)

:د) مراقبت از پوست در برابر آفتاب
· برای مراقبت از پوست ۴ اصل وجود دارد که باید رعایت شود:
۱٫ پرهیز از ساعتها و مکانهای خطرناک از نظر اشعه
۲٫ استفاده از پوشش مناسب
۳٫ استفاده از ضد آفتابها
۴٫ داروها
۱- پرهیز از ساعتها و مکانهای خطرناک از نظر اشعه
هیچ پوشش یا ضد آفتابی مراقبت ۱۰۰ % در برابر آفتاب ایجاد نمی کند پس اولین و مهمترین مراقبت پرهیز از مواجهه با اشعه است. نورخورشید در ساعات ۱۰صبح تا ۲ عصر در اوج خود است (۷۰ تا ۸۰ درصد اشعه ماوراء بنفش در این ساعتها به زمین میرسد) در این ساعات باید از مواجهه با آفتاب یا بهتر بگوییم فضای باز پرهیز کرد و در هنگام صعودهای تابستانه و در مناطق آفتاب گیر بهتر است صعود را به ساعات ابتدایی و انتهایی روز موکول کرد.
دقت کنید که نبودن آفتاب دلیل نبودن اشعه ماوراء بنفش نیست و شما در هوای ابری نیز نیاز به مراقبت در برابر افتاب را دارید چیزی نزدیک به ۹۰ درصد UVA از ابرها عبور می کند.گرچه اگر ابرها به گونه ای باشند که هوا تیره و تاریک شود ویا باران باشد تقریبا می توان گفت که اشعه ماوراء بنفش نوع B به زمین نمی رسد.
۲ – استفاده از پوشش مناسب
لباس مناسب بهترین و اصلی ترین راه مقابله با آفتاب است و به خاطر داشته باشید هیچگاه هیچ ضد آفتابی جایگزین پوشش مناسب نخواهد شد.
مناسب ترین لباس برای مقابله با آفتاب لباسی است که:
۱-۲- کاملا پوشیده باشد : گرچه اخیرا لباسهایی ساخته شده که برای مقابله با اشعه ماوراء بنفش طراحی شده است اما استفاده از پوشش حد اکثری با لباسهای عادی بسیار مفید و کمک کننده است.
پوششی که تمام راه های نفوذ آفتاب را پوشش دهد و بخصوص سر و گردن را کاملا بپوشاند.کلاه مناسب نقش مهمی در این پوشش دارد کلاه ضمن مراقبت از سر و گردن به محافظت از صورت نیز کمک می کند. لبه کلاه بهتر است دور تا درو باشد و عرض لبه کلاه نباید کمتر از ۶ سانتی متر باشد و نیز اطراف سر و گردن باید با شال و یا با چفیه و یا با کلاه هایی که برای این منظور تهیه شده است پوشانده شود. استفاده از لباسهای آستین بلند و دستکش به خصوص در کار سنگ و یا در یخچالها نباید فراموش شود.
۲-۲- خشک باشد : قدرت محافظت لباسها در برابر اشعه ماورا بنفش با خیس شدن آنها یک سوم می شود. پس لباس های خود را هیچگاه خیس نکنید و یا خیس بر تن ننمایید.
۳-۲- تیره باشد: هرچه لباس روشن تر باشد با انعکاس اشعه ماوراء بنفش سایر قسمتهای بدن را در معرض اشعه قرار می دهد. پس لباس مناسب برای مقابله با اشعه ماورا بنفش لباس تیره است.
۴-۲- گشاد باشد : لباسهای تنگ و استرچ مقاومت کمتری در برابر اشعه ماورا بنفش دارند.

۳- استفاده از ضد آفتابها:
به موادی که بتوانند از نفوذ امواج ماورا بنفش به قسمتهای عمقی پوست جلوگیری کنند ضد آفتاب یا محافظ می گویند.
ضد آفتاب ها بر دو نوع هستند : ۱- ضد آفتاب فیزیکی ۲- ضد آفتاب شیمیایی
۱-۳- ضد آفتاب های فیزیکی : باعث انعکاس اشعه ماورا بنفش می شوند و با ایجاد یک سد بر روی پوست مانع نفوذ اشعه ماوراء بنفش می شوند. این پماد ها باید بصورت یک لایه ضخیم روی پوست قرار گیرند و نباید بر روی پوست ماساژ داده شوند .این دسته ضد آفتابهایی موثر و ارزان هستند و حساسیت زا نمی باشند اما بی رنگ و خوشبو نیستند ، تنوع زیادی ندارند و گرد و غبار را به خود جذب می کنند. برای پوست های آسیب دیده و مناطقی که زیاد می سوزند (مثل بینی و گونه ها ) مفیدند. از این دسته می توان به زینک اکساید و یا تیتانیوم دی اکساید اشاره کرد .
۲-۳- ضد آفتاب های شیمیایی : باعث جذب اشعه ماورا بنفش می شوند. اکثر ضد آفتابهای موجود در بازار از این دسته هستند و گرچه تنوع بسیار بیشتری داشته و رنگ و بوی مناسبی دارند اما گران تر از گروه قبل می باشند. و در پوست های حساس و آسیب دیده ممکن است باعث آسیب شوند.
spf:
قدرت ضد آفتابها را با واحدی می سنجند بنام SPF (Sun protection factor) .که بیان کننده نسبت زمان مقاومت پوست با ضد آفتاب به زمان مقاومت پوست بدون ضد آفتاب در برابر نور آفتاب است.
اگر پوست کسی در برابر اشعه بدون ضدآفتاب در عرض ۵ دقیقه میسوزد با استفاده از ضدآفتابی باSPF 15 تا ۷۵ دقیقه دوام دارد..
ضد افتاب مناسب:
برای کوه ضد آفتاب خوب ضد آفتابی است که برای پوست شما مناسب باشد و آن را تحریک نکند . در برابر اشعه ماوراء بنفش A و B مقاوم باشد. حد اقل SPF 30 داشته باشد. ضد آب باشد و بسته بندی آن مقاوم و به راحتی قابل حمل و نقل باشد.
نحوه استفاده از ضد آفتاب:
مهم نیست که ضد آفتابی که انتخاب می کنید چه مارکی است خارجی یا ایرانی است و یا SPF خیلی بالا دارد مهم این است که از ضد آفتابتان درست استفاده کنید .هر ضد آفتابی باید نیم ساعت قبل از مواجهه با نور خورشید استفاده شود به خوبی روی تمام پوست صورت مالیده شود و تا نیم ساعت بعد از استفاده از آن هیچ ماده موضعی درمانی یا آرایشی نباید استفاده شود.هر ضد آفتابی باید دو ساعت بعد از مصرف ، بعد از فعالیت سنگین و بعد از غوطه ور شدن در آب تجدید شود.
۴- داروها :
مصرف روزانه بعضی از داروها با تاثیر بر رادیکالهای آزاد سبب کاهش آسیب آفتاب بر پوست میشود . شامل
Vitamin C 1 to 2 gm – vitamin E 500 to 1000 IU – vitamin A 25000 IU
آفتاب سوختگی در کوهستان
علائم و نشانه ها:
قرمزی وگرمی – درد وسوزش – تاول – ادم
اگر آفتاب زیاد باشد چند دقیقه کافیست تا سوختگی ایجاد شود و تا چند روز ادامه دارد و طی یک هفته پوسته ریزی اتفاق می افتد.
درمان:
اصول درمان در این حالت عبارتند از :
— پرهیز از آفتاب : از پوست آسیب دیده باید به شدت در برابر تابش آفتاب مراقبت شود.
— کمپرس مرطوب و سرد : برای کنترل درد بسیار موثر است
— مراقبت از پوست آسیب دیده : پوست آسیب دیده به شدت حساس است و باید علاوه بر آفتاب در برابر آسیب ها ، آلودگیها ، مواد شوینده و … بدقت مراقبت شود.
— استفاده از پماد های ضد التهاب موضعی (مثل زینک اکساید)
— استفاده از مسکن های خوراکی
ه ) مراقبت از چشمها در برابر آفتاب:
اشعه ماوراء بنفش علاوه بر آسیبی که به پوست ، مژه ها و اطراف چشم می رساند به خود بافت و ساختارهای چشم نیز صدمه می زند. اشعه نوع A به عمق چشم نفوذ می کند و باعث آسیب و تخریب بافتهای عمقی می شود . پرتو های نوع B توسط قرنیه جذب می شوند و به بافتهای عمقی چشم نمی رسند اما باعث سوختگی قرنیه می شوند .آسیبهای مهم ناشی از پرتو های فرا بنفش به چشم عبارتند از:
o آسیب به شبکیه
o آسیب و سوختگی قرنیه
o آب مروارید
o آسیب به پوست اطراف چشمها و پلکها
یکی از شایع ترین این آسیبها سوختگی قرنیه ناشی از آفتاب است که بخصوص در برف هنگامی که انعکاس اشعه ماورا بنفش بسیار زیاد است اتفاق می افتد که گاه شدت آن به حدی است که باعث اختلال بینایی می شود لذا از آن به برف کوری یاد می شود.

و ) برف کوری:
برف چیزی نزدیک به ۸۵ % از اشعه ماورا بنفش را منعکس می کند و این اشعه در صعود های برفی باعث آسیب و سوختگی قرینه می شود. فقط۲۰ دقیقه حضور در برف کافی است تا برف کوری ایجاد شود علائم ۶ تا ۱۲ ساعت بعد از مواجهه ایجاد می شوند و ۱۸ تا ۲۴ ساعت بعد بتدریج از بین می روند.
علائم و نشانه ها:
o تورم پلک ها
o اشک ریزش و گاه خشکی چشم ها
o درد
o تاری دید
o احساس جسم خارجی در چشم
o قرمزی چشم
o درد ناکی حرکات و باز و بسته کردن چشم
o حساسیت به نور
علائم چندین ساعت بعد از مواجهه با اشعه با اشک ریزش ، قرمزی و دردی که به سرعت افزایش یافته و غیر قابل تحمل می شود ایجاد می شوند . بیمار احساس می کند که چیزی شبیه سنگ و یا شن در چشمش است. درد ، اشک ریزش ، تاری دید و احساس جسم خارجی در چشم بیمار را وا می دارد تا چشم هایش را بمالد و این ماساژ وضع را بدتر و درد را آزار دهنده تر می کند. نور در این حالت به شدت آزار دهنده است و بیمار از نور گریزان است.
درمان:
o در آوردن لنزهای تماسی
o پرهیز از نور
o کمپرس سرد
o بستن چشم ها (ترجیحا تا ۲۴ ساعت)
o مسکن خوراکی(مانند بروفن در صورت نبودن منع مصرف)
o پرهیز از مالش چشمها
o قطره آنتی بیوتیک
o استفاده از عینک آفتابی
با بروز اولین علامتها اگر در چشمتان لنز دارید آنها را در آورید.چشمها را در برابر نور محافظت کنید. و بعد از آغشته کردن چشم ها به پماد یا قطره آنتی بیوتیک (قطره جنتامایسن ۲ قطره هر ۴ ساعت) آنها را در صورت امکان ببندید. اگر در حال حرکت هستید و نمی توانید چشمهایتان را ببندید چشمی را که بیشتر درد می کند ببندید. بیمار برای کنترل درد به مسکن و کمپرس سرد نیاز دارد برای کمپرس سرد می توانید از یخ یا برفی که در یک پلاستیک درون یک پارچه پیچیده شده است استفاده کنید و یا از یک بطری یا قمقمه که حاوی آب سرد است. دقت کنید هیچگاه یخ یا برف را مستقیما روی چشم یا پوست نگذازید. بیمار تا چند روز بعد از آسیب نیاز به استفاده از عینک مناسب در مواجهه با نور و آفتاب دارد . وقتی که بیمار بدون درد و اشک ریزش بتواند به راحتی به نور نگاه کند می توان گفت که بهبودی حاصل شده است.
پیش گیری:
دقت کنید که گرچه برف کوری با مواجهه کوتاه مدت با برف و اشعه ایجاد می شود اما علائم در ساعت های بعد(۶ تا ۱۲ ساعت بعد از مواجهه با برف و اشعه ماورا بنفش) بروز می کنند و بلافاصله ایجاد نمی شوند . علائم گاه آنقدر شدیدند که بینایی فرد را مختل می کند اکنون ۶ تا ۱۲ ساعت پس از شروع روز اگر شما در یک صعود برفی به پناهگاه یا جایی امن رسیده باشید گرچه شبی سخت همراه با درد شدید را پیش رو دارید اما خطری شما را تهدید نمی کند . و برف کوری حتی بدون درمان نیز بهبود پیدا خواهد کرد ، ولی اگر هنگام بروز علائم شما در میانه راه صعود یا بر روی یک دیواره یا یخچال هستید بینایتان مختل شده است شدت درد تمرکزتان را از بین برده است و احتمالا هوا نیز دارد رو به تاریکی می رود آنگاه برف کوری می تواند به بهای جانتان تمام شود. پس پیشگیری از برف کوری را جدی بگیرید و آن را دستکم نگیرید. به خاطر داشته باشید که از همان ساعات ابتدایی روز به فکر محافظت از چشمانتان باشید و گرنه هنگام بروز علائم یا گذشت ساعتها از طلوع آفتاب دیگر کار از کار گذشته است و برای پیشگیری بسیار دیر شده است.
اساس پیشگیری پرهیز از نور آفتاب و محافظت از چشمها در برابر آفتاب با استفاده از عینک مناسب و سایر پوشاننده ها بخصوص کلاه لبه بلند است.
عینک مناسب:

• محافظت ۱۰۰%در هرسه اشعه UVA-UVB-UVC
• داشتن جنس ضد خش
• داشتن قدرت درجه ۳برای نور مریی
• داشتن درجه ۴ برای نور مریی در هیمالیا نوردی
• داشتن خاصیت ضد بخار
• قاب مناسب

استفاده از عینک مناسب را در کوهستان به خاطر بسپارید چه در هوای آفتابی چه در هوای ابری و بخصوص در مواجهه با برف و یخچالها آنرا فراموش نکنید
(بر گرفته از نوشته های دکتر فرید عباسی دزفولی – عضو انجمن پزشکی کوهستان ایران)